آسیب شناسی علل توسعه نیافتگی صنایع پتروشیمی در استان فارس

پتروتحلیل- محمد مهدی جعفرپور*: پیرو انتشار سه خبر در زمینه نرخ بیکاری در کلان شهر شیراز، وجود منابع غنی هیدروکربوری در استان فارس و رویکردهای بهینه در توسعه صنعت پتروشیمی، تحلیل زیر قصد دارد ارتباط پنهان بین عوامل و فاکتورهای مندرج در اخبار مذکور را آشکار و نوعی آنالیز آسیب شناسی در خصوص علل توسعه نیافتگی صنایع پتروشیمی در استان فارس و بطور کلی در سطح کشور را ارایه نماید.

خبر اول: بیان عارضه یا مشکل= افزایش نرخ بیکاری در شیراز

نرخ بیکاری در شیراز اکنون ۱۸.۳ درصد است که بعد از اهواز بیشترین نرخ بیکاری بین کلانشهرهاست. طبق آماری که وزارت کار منتشر کرده است شیراز رتبه دوم نرخ بیکاری در بین کلانشهرها را داراست. این در حالی است که شیراز در مقایسه با بیشتر کلانشهرها دارای پتانسیل و زمینه اشتغال بیشتری است و این نرخ تأسف برانگیز مهر تأییدی بر سوء مدیریت در این شهر و استان است.

آمارها نشان می دهد یک سوم کل مهاجرت های صورت گرفته به کلانشهرهای ایران تنها به دلیل جستجوی شغل بوده و تهران به دلیل ویژگی‌های خاص سیاسی و اقتصادی و تمرکز بسیاری از نیازهای روز زندگی، جذاب ترین و بهترین شهری است که مهاجران ترجیح می دهند برای کار به آنجا بروند.

مهاجرت برای کار حتی باعث افزایش نرخ بیکاری در کلانشهرهای کشور نیز شده و وزارت کار معتقد است اگر مهاجران جستجوی شغل در کلانشهرها را متوقف کنند، دستکم ۲ درصد از نرخ بیکاری در این شهرها کاسته می شود.

خبر دوم: وجود پتانسیل رشد و توسعه در استان فارس= وجود میادین نفت و گاز در داخل استان

در داخل کشور حدود ۲۴ میدان گازی مستقل در استان‌های غربی، جنوبی و شمالی داریم که تقریبا همگی فعال هستند. در این میان استان فارس از اهمیت بیشتری برخوردار است چراکه بیش از نیمی از میادین گازی داخلی کشور در استان فارس قرار دارند.

تعدای از میادین گازی در استان‌های بوشهر و هرمزگان (استانهای همسایه فارس) از جمله در جزیره قشم قرار دارند و دو میدان گازی در استان‌های ایلام و خراسان و همچنین یک میدان گازی در آب‌های شمال ایران فرصت مناسبی برای تامین خوراک مورد نیاز صنایع پتروشیمی را در مناطق داخلی کشور فراهم کرده تا توسعه صنعت پتروشیمی صرفا به ‌هابهای ماهشهر و عسلویه منحصر نشود.

وجود ۲۴ میدان گازی در داخل کشور فرصت مساعدی برای توسعه صنعت پتروشیمی در داخل کشور با هدف اشتغالزایی و محرومیت‌زدایی ایجاد کرده است. اما این امر منوط به تصویب قانونی است که بر مبنای آن ۲۰ درصد از گاز تولیدی هر میدان گازی لزوما به توسعه صنعت پتروشیمی اختصاص یابد.

در این صورت منبع مطمئنی برای تامین خوراک پتروشیمی‌ها ایجاد می‌شود تا مردم مناطقی که در آن میادین گازی قرار دارند هم از نعمت گاز نه به عنوان یک سوخت مصرفی، بلکه برای توسعه صنعت پتروشیمی و صنایع پایین دست به مثابه پلی برای حرکت در مسیر توسعه اقتصادی و اشتغالزایی بهره‌مند شوند.

خبر سوم: ارایه راهکار = ایجاد پارک های تخصصی پتروشیمیایی با توسعه خوشه های پایین دستی اشتغال زا

شاهد این مدعا، خوشه صنعتی ژورانگ سنگاپور است که تأمین‌کننده ۲۸ درصد درآمد ناخالص این کشور است که در قالب ۸۰ واحد صنعتی، اتیلن اکساید را به محصولات پایین‌دستی و با ارزش افزوده بالا تبدیل می‌نماید. چنین حساسیت‌هایی جهان را به تغییر نگرش در توسعه صنایع پتروشیمیایی واداشته و موجبات روی آوردن کشورهای همجوار چون امارات، عربستان، کویت، اردن و عمان (با همکاری کشورهایی همچون آمریکا، آلمان و کانادا)، به ایجاد شهرک‌های تخصصی عظیم پتروشیمی با تاکید بر تولیدات تخصصی میان‌دستی و پایین‌دستی پتروشیمی فراهم آورده است . بی‌تردید توسعه پایدار صنعت پتروشیمی، اشتغال‌زایی و ارزش‌افزوده در این صنعت در گرو تکمیل زنجیره ارزش محصولات بالادست و توسعه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی است.

همچنین تجارب موفق دنیا بیانگر این نکته است که با توجه به فضای رقابت جهانی در حوزه‌های مختلف صنعت، کاهش هزینه‌های تولید و بهره‌گیری هوشمندانه از فناوری‌های روز و شیوه‌های نوین مدیریتی، بازرگانی و جذب منابع مالی، مزیت نسبی بهره‌مندی از خوراک ارزان و در دسترس را به مزیت رقابتی مبدل می‌سازد . از این رو توسعه مدل‌هایی مانند پارک‌های صنعتی و خوشه‌های صنعتی پتروشیمی در کشور می‌تواند به شکوفایی صنعت پتروشیمی و نیز توسعه منطقه‌ای استان‌های مستعد کشور در راستای توسعه صنعت پتروشیمی بیانجامد .

ارتباط دهی و تحلیل اخبار فوق:

سوال اینجاست که در شرایطی که مشکل (اشتغال) شناسایی شده، پتانسیل رفع آن (منابع هیدروکربوری داخل استانی) وجود دارد و راهکار رفع مشکل با اتکا به پتانسیل موجود (ایجاد پارک های شیمیایی با محصولات بالادست تا پایین دست) نیز شناسایی و در کشورهای مختلف اجرایی شده و نتایج مثبت آن نیز بر همگان آشکار است، چرا در کشور ما مشکل همچنان باقی است؟؟؟

پاسخ:

• امنیت سرمایه گذاری : امنیت سرمایه گذاری موارد مختلفی را در بر میگیرد که از مهمترین انها میتوان تضمین دریافت خوراک با قیمت منطقی و توافق شده در ابتدای تعریف پروژه ها اشاره کرد.

هم اکنون در خود مجموعه شرکت های پتروشیمی بالادستی و میان دستی گاها مشکل تامین خوراک خود را نشان میدهد و بواسطه سومدیریت شدید در زمان خصوصی سازی صنعت پتروشیمی، هیچ قرارداد محکمی به عنوان تضمین ارایه خوراک از یک مجتمع بالادستی به میان دستی وجود ندارد.

• وجود نوسانات شدید شاخص های اقتصادی کشور به دلایل سیاسی و خارج از اراده و کنترل اقتصاد دانان

در این شرایط وقتی همچنان چندین نرخ تسعیر برای ارزهای خارجی وجود دارد و قیمت خوراک با نرخ ارز دولتی محاسبه میشود و تسعیر ارز حاصل از صادرات با نرخ آزاد انجام میشود، همواره این خطر وجود دارد که در یک خوشه صنعت پتروشیمی، شرکت بالادستی به جای فروش محصول خود به شرکت پایین دستی، ترجیح دهد با هدف کسب سود بیشتر در شرایط آشفته بازار، محصولات مادر خود را صرفا از طریق صادرات به فروش برساند.

• دخالت دولتی در قیمت گذاری محصولات و خوراک و فاصله گرفتن از اقتصاد آزاد

در چنین شرایطی، نه سرمایه گذار داخلی و نه خارجی نمیتوانند از ثبات شرایط اقتصادی پروژه های خود در میان مدت اطمینان داشته باشند. زیرا با تغییر دولت ها، سیاست های خرد و کلان اقتصادی نیز تغییر میکند و پروژه ای که در زمان دولت فعلی از لحاظ مالی ارزیابی مثبتی دارد در زمان دولت بعد ممکن است شرایط مطلوب خود را از دست بدهد.

• وجود دیوان سالاری بزرگ و پیچیده در سرمایه گذاری در کشور

رتبه ایران در تسهیل کسب و کار در بین کشورهای دنیا بسیار پایین است. بدین معنی که سرمایه گذاران صنعتی که همان ایجاد کنندگان کسب و کار و پدید آورندگان اشتغال در کشور هستند ، موانع بیشمار صرفا بوروکراتیک در زمان احداث و بهره برداری از پروژه های تعریف شده خود دارند. این موانع باعث میشود که استراتژی کلی تامین از بالادست به پایین دست و حفظ خوشه پتروشیمی با هدف ایجاد اشتغال به مرور فراموش شود و تمام وقت سرمایه گذاران محدود به حل مشکلات بوروکراتیک روزمره با نهادها و ارگان های حاکمیتی شود.

• گره خوردن امنیت سرمایه گذاری به مسایل سیاسی کشور

خاورمیانه بی ثبات و هسته اصلی چالشهای جهانی، رقابت های منفی همسایگان عربی با ایران، فرصت طلبی قدرت های شرقی و بی اعتمادی و سواستفاده و شیطنت سیاست سازان غربی، همگی کشور ما را به لحاظ اقتصادی و امنیت سرمایه گذاری بسیار بی ثبات کرده است. تحریم های ظالمانه دسترسی به فناوری های مدرن برای سرمایه گذاری تولید محصولات با ارزش افزوده پایین دستی بسیار محدود نموده است. سرمایه گذاری در محصولات با فناوری های نسل های قبلی هم بواسطه فشار و محدودیت های غربی ها، هزینه چند برابری به سرمایه گذار تحمیل میکند. بازارهای صادراتی محدود است. هزینه های لجستیک و حمل و نقل و بیمه بالاتر از نرم جهانی است و همه اینها در حالی است که سرمایه گذار خارجی به راحتی میتواند در چند صد کیلومتری مرزهای جنوبی یا شمالی ایران، در کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس یا جمهوری های شوروی سابق، همان پتانسیل دسترسی به منابع ارزان هیدروکربوری را داشته باشد و همزمان ایجاد کسب و کار خود را در شرایط بسیار ایمن تر، با ثبات تر و با دیوان سالاری بسیار کمتر تجربه کند.

از دیدگاه اینجانب رفع موانع سرمایه گذاری خوشه ای در صنعت پتروشیمی ایران صرفا با تعیین برخی شاخص های خرد نظیر نرخ ۱۰ ساله خوراک گاز برطرف نخواهد شد. حاکمیت ایران می بایستی بطور قاطع در این خصوص شفاف سازی نماید و در تعیین استراتژی های کلان خود، جهت دهی استراتژی های سیاست خارجی، سیاست داخلی، اقتصاد کلان و رویکرد های اجتماعی را با اولویت جذب و نگهداشت سرمایه گذار بازتعریف نماید.

*مرکز پژوهش پتروشیمی شیراز